خط اورخون
الفبای اورخون و برابرسنجی آن با الفبای ترکی استانبولی
الفبای اورخون یا الفبای قدیمی ترک یا الفبای گؤک‌ترکان الفبایی است که توسط گوگ‌ترک‌ها و دیگر خانات ترک در میانه سده‌های ۸ تا ۱۰ میلادی (۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ سال پیش) برای نوشتن زبان ترکی قدیم استفاده می‌شده است.نظر غالب بر این است که این الفبا برگرفته از الفبای سغدی است که خود برگرفته از الفبای آرامی بود. عموماً عقیده بر این است که ترکها از طریق مسیحیان نسطوری سغدی‌زبان با این خط آشنا شده‌اند.الفبای اورخون در سال ۱۸۸۹ توسط ویلهلم تومسن دانمارکی رمز گشایی شد.این الفبا از زمانی که در سال ۱۸۸۹ توسط نیکولای یادرینتسف در دره اورخون در مغولستان کشف شده الفبای اورخون نامگذاری گردید. این الفبا قدیمی‌ترین الفبای کشف شده برای نوشتن هر گونه زبان آلتایی است.
خود تومسن و ترک شناس دیگر آلمانی الاصل روس رادلف،اولین مترجمان این کتیبه ها بودند.گرچه به ترجمه های آنها نیز انتقاداتی وارد است
کپی سنگ نوشته اورخون در ترکیه
بارتولد ترک شناس معروف روس درباره این الفبای اورخونی مینویسد:دقیقترین تحقیقی که درباره اصل و منشا خط کتیبه های اورخون و ینی سئی انجام شده است کار دونر دانشمند فنلاندی است.وی شباهتهای بسیاری میان خط این کتیبه ها و خط سکه های اشکانیان که در قرن سوم پیش از میلاد تا قرن سوم بعد از میلاد بر ایران فرمان میرانده اند یافته است.ر. گوتی یو، ایرانشناس بر آن بود که این احتمال وجود دارد که الفبای کتیبه های اورخون و ینی سئی از الفبای سغدی مشتق شده باشند،اما معتقد بود الفبای این کتیبه ها را باید باید اشکال حروف الفبایی قدیمی تر از الفبای سغدی که از قرن اول میلادی بر جای مانده است مرتبط دانست. با وجود این کتیبه های ترکی که تا زمان ما یافت شده است،از قرن هفتم میلادی فراتر نمیرود و تا زمان کشف آثار ترکی قدیمی تر،نمیتوان با یقین علمی اصل و منشا قدیمی ترین الفبای ترکی را تعیین کرد و تکامل تدریجی آن را دنبال نمود.
او در ادامه می افزاید:از قرائن چنان بر می آید که ترکان به پذیرش الفبای خاص و آماده راضی نمیشدند و چند حرف صدادار به آن می افزودند.افزون بر این ترکها الفبا را با ویژگی های آوایی زبان خود مخصوصا،با هماهنگی دستگاه صوتی خود(حنجره و دهان)سازگار میکردند. بدین سان میتوان گفت که قدیمی ترین الفبای ترکی را میتوان در عین حال کاملترین الفبایی دانست که ترکها در طول تاریخ خود بکار برده اند.
امپراطوری گوک ترک
منابع
دنیس سینیور-ترکی قدیم-تاریخ تمدن آسیای مرکزی صفحه ۳۳۳-۳۳۱
تاریخ ترکهای آسیای میانه،و. بارتولد. ترجمه دکتر غفار حسینی،نشر توس 1376،صص 21-22
جالبز