کتیبه های اورخون

این متن برگرفته از کتاب تاریخ ترکهای آسیای میانه

نوشته : واسیلی ولادیمیر بارتولد یک روسی آلمانی

الاصل میباشد این کتاب توسط اقای دکتر غفارحسینی

به فارسی ترجمه شده است..

 از جمله نادرترین اثار تاریخی باقیمانده  از اقوام ترک که برای ترک شناسان ومورخان تاریخ ترکان اهمیتی یکسان دارد ٫ در درجه اول باید از قدیمی ترین اثر تاریخ   باقیمانده  به زبان ترکی یاد کرد که همان کتیبه های اورخون است .

این کتیبه از قرن هشتم میلادی باقیمانده و در نیمه دوم قرن نوزدهم یافت شد وراز و رمز زبان و خط ان کشف و خوانده شد. این اثر به مردمانی تعلق دارد که برای اولین بار در تاریخ خودرا « ترک(turk)  نامیده اند. این قوم در قرن ششم درعرصه تاریخ ظاهرمیشود و در مدت زمانی کوتاه  بر تمامی  اقوام ساکن سراسر دشت های (  استپ ها ) میان مرزهای چین و ایران و  امپراطوری بیزانس مسلط می شود به علت  همین همسایگی، این  اقوام   با  کشورهای مذکور است    که در مقایسه با  منابعی که ما در موردامپراطوری چادرنشینان  در دست داریم  و  منحصرا ازطریق اثار مورخان چینی انها را  می شناسیم منابع موجود درباره اقوام ترک مورد بحث بسیار متنوعتراست.

 از این گذشته ٫ منشا  ترکی فاتحان قرن ششم میلادی ٫ حتی پیش از کشف      و باز خوانی کتیبه اورخون ٫هیچگا ه مورد تردید نبوده است.اگر چه درباره ترجمه       و  تغییر واژه  چینی تو ـ کیو (tou - kiue ) به « ترک » بحث و جدل بسیار شده   است ٫اما در باره واژه تورکوی ( Tourkoi ) که درمنابع  بیزانس امده و منظور از     ان همان « ترک » بوده است ٫ هیچ اعتراضی نشده است       دولت  ترکها در قرن ششم میلادی وجه تمایزی بارز با دولتهای دیگری که اقوام چادر نشین تشکیل داده اند دارد و ان این ست  که بجای اطاعت از یک نفر٫از یک دودمان فرمانروا اطاعت می کند خانهایی که در بخش باختری امپراطوری فرمان می رانند از همان اغاز تشکیل     دولت کاملا مستقل اند :

اینان سفرای دولتهای دیگر را به حضور می پذیرفتندو بدون اعزام انان به بخش خاوری امپراطوری شخصا ا انان قراردادهایی انعقاد  می کردند٫درست همان گونه که نخستین خانهای « اردوی طلایی » دردوران امپراطوری مغولها عمل می کردند.

دراغاز مطالعات تاریخی ٫دانشمندان اروپایی ٫ حتی چین شناسان بیشتر به  امپراطوری ترکهای باختری ٫یعنی همان تو - کیوها که روابط فرهنگی متنوعی  داشتند وتا حدودی نقش واسطه میان خاوردور و اسیای صغیر را بعهده داشته اند ٫ توجه نشان می دادند گر چه نقش واسطه را که این اقوام ایفا می کردند بسیار  ضعیف تر از نقشی بود  که بعدها مغولها  بعهده گرفتند . چین شناس فرانسوی ٫ اقای « شاوان » کار تحقیقات پر دامنه خود را به  رک های باختری اختصاص داده  و کارهای او در اکادمی علوم روسیه دراغاز قرن بیستم به چاپ رسید.دراین تحقیقات ٫اطلاعات مربوط به ترکهای باختری( از قرن ششم تا هشتم میلادی ) که  منابع چینی  به دست  می دهند  با  اطلاعات موجود  در منابع  بیزانسی ٫ ارمنی و اسلامی مقایسه شده است.ترک های باختری  جز چند سنگ نوشته بر سر گورها  ٫ چیزی از خود بر جای نگذاشته اند.نوشته های کتیبه  اورخون فقط  در  باره  یک  دوره پنجاه ساله ( ۶۳۰ ـ۶۸0 م)

  است طی ان ترکهای خاوری تحت سلطه امپراطوری چین قرار گرفتند .

 دراین‌کتیبه همچنین  سخن از باز  یافتن استقلال این ترکان  تحت رهبری خانهای جدیدی  رفته است که برای دورانی کوتاه حتی موفق به مغلوب کردن برادران شرقی خود شده اند. با این که  تا این تاریخ  سی سال از زمان کشف و بازخوانی این کتیبه ها به  وسیله و تومسن گذشته ٫هنوز به طور کامل و دقیق خوانده نشده است وترجمه های برخی از عبارات ان  هنوز مورد بحث و بررسی است .

 

به انان که زبان اصلی کتیبه را نمی دانند و میخواهند از ترجمه های موجود برای نتیجه گیری های تاریخی استفاده کنند ٫توصیه  میشود که با  احتیاط بسیار با این ترجمه ها برخورد کنند ترجمه هایی که در اصل به شناختن این کتیبه ها کمک کردند ٫ همان ترجمه های « رادلف »  و  خود تومسن است  که چند کار تحقیقی در باره ان انجام  داده است.

اخرین ترجمه دقیقی که وی از این کتیبه ها ارائه داده و اصلاحاتی که در ترجمه های پیشین خود بعمل اورده  دلالت بر کوشش سخت و ترجمه هائی دشوار میکندکه به اسانی ممکن است خواننده رابه اشتباهات بزرگی   بیندازد. ( نمونه ای از  این ترجمه های جسارت امیز ٫ درترجمه توصیف امیزیک  ماموریت جنگی  کول تگین  برادر خان مشاهده میشود در این ماموریت دشمنان کول تگین صد تیر بر او می بارند.

 به استناد متن کتیبه ٫ تیرها همه  به یاری گیندا یالماسیندا می خورند ٫واژه هایی که تومسن  به « تجهیزات وجواهرات  الماس  او »  ترجمه می کند .

 تومسن پیشنهاد  می کند  که واژه  Almasinda را باید  Ay almasinda بخوانیم  و بر این گمان است. که کول تگین سپری داشته است. با جلدی از پوست پوشیده با دانه های الماس وتصویری از ماه  ٫  که سنجاقی هلالی شکل از الماس بوده است. اگر چنین سپری‌ وجود داشته باشد برای مورخ بسیار با ارزش است اما  متاسفانه این ترجمه بسیار قابل تردید است و بسیاری ان را درست نمی دانند. نکته  قابل تاسف دیگر در ترجمه  تومسن اینست که برخی از واژه های متن  اصلی بر حسب عبارتهایی که در ان بکار رفته اند به گونه ای متفاوت خوانده  شده  و  ترجمه شده اند این کار ٫ جز در موارد استثنایی در ترجمه کتیبه ها مجاز نیست .ا ما مترجم  ٫ حتی در مواردی که خواندن  و ترجمه یک واژه به یک صورت ٫ در عبارات  متفاوت ٫ نتایجی رضایتبخش بدست میدهد ٫ از این روش پیروی نکرده است‌  به عنوان مثال ٫واژه  olmek)) مردن مکرر در متن امده است.این واژه ٫حتی‌ درمواردی که از یک قوم سخن میرود به کار رفته است .‌اما در چنین مواردی‌‌  معنای این  واژه « مرگ » یا نابودی کامل یک قوم نیست ٫ بلکه به معنای ان‌ زوال  موقت یک قوم است  که ممکن است  اقتداری مجدد  را در پی داشته‌ باشد .

تومسن این واژه  را به همین معنی میفهمد و انرا به « زوال » ترجمه‌ می کند.اما در چند عبارت بعد به جای اینکه این واژه را همان olmek بخواند‌ انرا Ulmek می خواند  ٫  و انرا به درستی به « تقسیم » یا « تجزیه شدن‌ یک قوم ترجمه می کند.

در حالیکه خواندن واژه اولی به صورت دوم ضرورتی ندارد  و  به همان صورت نخستین خود ٫ معنای مورد نظر را بدرستی منتقل می کرده است       بارزترین نمونه اشتباهات ترجمه تومسن ٫ برداشت او از اصطلاح یانی لیپ      اولمک ( Yanilip Ulmek ) است  که معنای  ان « گناه »  و  « نابود شدن به خاطر گناه » است٫که نابودی در اینجا معلول مستقیم و طبیعی گناه است تومسن  این اصطلاح  را چنین  ترجمه کرده است :

«تو  چون عهد خود را شکستی٫تقسیم ( یا تجزیه ) شدی » که به نظر من اشتباه است ترجمه   این اصطلاح پیش از ترجمه تومسن ٫به وسیله رادلف  ٫بدرستی ارائه شده بود.